Ka Haiolelo a ka Mea Kiekie,
W. C. Lunalilo.

E na Lede a me na Keonimana:—O ka la keia e hoomanao ai, no ka hoihoi ia ana mai o ka Hae Hawaii e Adimarala Toma. He iwakalua kumamalua makahiki i hala aku mai ka hiki ana mai o ua ‘lii la ma keia mau kapakai me ka hoihoi mai i ka Hae i ko kakou Moi a me ka lahui. Ua piha loa ko makou mau puuwai i ka hauoli ma ua la la e manao mau loa ia nei, a ua nui wale na waimaka i hookuluia, aole nae no ke kaumaha, aka, no ka olioli; he aha la ka like ole me ka la 25 o Febuari i hala aku. Ke hoomanao nei no au i ka’u mea i ike ai ia’u e ku ana maloko o na pa o ka Papu kahiko me ka Moi e noho nei i keia wa, a me kona mau kaikaina i hala e aku; ua ike iho makou i ke kuu ia ana iho o ko kakou Hae ilalo. Ma ia la, ua haawiia aku keia mau mokupuni i ke Kalaunu o Beritania Nui, a ma ia la, ua welo lanakila ae ka hae hoku lele o Alebiona ma keia Pae Aina. He nui no paha ka poe maanei i lohe i ka haiolelo pokole a ka Moi Kamehameha III i olelo ai no ia kumu.

“Auhea oukou e na’lii, na kanaka a me na makaainana mai ko’u poe kupuna mai, a me na kanaka mai na aina e mai! E hoolohe mai oukou! Ke hoike aku nei au ia oukou eia au iloko o ka popilikia mamuli o na pilikia i laweia mai ai au me ke kumu ole, nolaila, ua haawi aku au i ke ea o ko kakou aina, e hoolohe mai oukou! Aka, o ko’u Kanawai maluna o oukou, e ko’u poe kanaka, a me ko oukou mau kuleana e mau no ia, no ka mea, he manao lana ko’u e hoihoi hou ia mai no ke ea o ka aina ke pono ka’u hana ana.”

He pokole ia haiolelo a ka Moi i kona poe kanaka, aka he ano nui nae. Ua hoike aku no hoi ia i ke kaumaha o kona manao no kana mea i ike ai. He mau waimaka ma ia la. He mau la pouli a eehia ia. Ua uwe kanikau iho ka lahui iloko o ia mau malama o ka hookolokolo ia ana, me ka manao ua lilo paha ke aupuni no ka wa mau loa iloko o na lima o ka mana o ko na aina e. No na malama loihi elima, ua waiho malie na mea a pau e like me ke ku mua ana, a i ka la 31 o Iulai; ka la a kakou e hoomanao nei, ike aku la makou i “ka hae i aa iho ai e koa i na makahiki hookahi tausani i ke kaua a me ka makani” i ke kuu i a ana ilalo e ka lima o kekahi o na keiki o Enelani.

E like me ka Kauka Kulika i hoakaka ae ai; “O ke kuokoa ana o Amerika, aole ia he mea i hiki wale mai, aole no hoi he wahi mea lapuwale no ka manawa pokole. Aka, he mea ua hiki mai a ua hoomanao ia i na keneturia he nui wale, a oia ka mea nana e hana aku i ka wa e hiki mai ana.” A pela no keia, ko kakou la hoihoi ea, aole he mea i hiki wale mai. Aole i hele wale mai o Adimarala Toma ianei no ka pilikia i ili wale mai a e imi i na mea kino e like me ko lakou wa mamua, aka, ua loheia na mea i hanaia mawaena o keia Aupuni a me kona mea malalo iho mai loko akuu o kekahi mea e noho ana ma ke kulana kiekie. Ua noonoo pono iho ia a ua maopopo pono ke kumu iaia mamua o kona holo ana mai ia nei a me kona hoihoi ana mai i ka aina i kona Moi hana pono. Ua hana pono, ua noonoo, ua makaala ka poe (e olelo no nae au hookahi) iloko o ka hana o ke Aupuni, a ina ua hoopuka lakou i na olelo me na hana me ka noonoo ole, alaila, aole e ole ka hoeueu ia mai o ka inaina o ka poe kue mai. He mea oiaio loa i ikemaka ia i na e ola ana ka waiwai o ke Aupuni i haawi ia aku ia hai i kekahi oihana, aole i manaoia ia mea ua ola, o na buke o kela ano o keia ano a he pono nui hoi ko ia mau mea, ua laweia no hoi i ka halekupapau Alii; malaila e waiho ai iwaena o ka poe noho hale o ia wahi anoano. I ka po a me ke ao, ua hanaia na hana malaila, a o ka pahukupapau o Kaahumanu maikai oia iho la ka papakaukau e kakau ai.

Aka, ua pa-pa mai ka la a oi ka lilelile. Ua hookoia ka manaolana o Kauikeaouli ka mea maikai, a o ka mea lokomaikai, (aole paha oukou e hoopoina i kana wahi haiolelo pokole i hoopuka ai me ka iini i kona poe kanaka i ka la i haawi ia ai ka aina ia Beritania Nui, a o kona manao lana i ka wa i hooponopono ia ai o kana hana no kona Aupuni e hoihoiia mai iaia e like me mamua.) I keia manawa, he lahui kuokoa a naauao kakou, ua ikeia kakou pela, aka, akahi no kakou a puka i ka malamalama, mai ka pouli mai, ua mahuahua ae ko kakou kulana akea, a ke mahuahua mau nei no ma ka pono.

He mau hana ka na lahui kanaka a pau o ka honua nei e kaena pakahi ae ai. Ua kaena ae o Enelani i kona aumokku ikaika, i kona mau panalaau ma ka honua nei a puni, (he oiaio ua olelo ia) aole e napoo ana ka la ma kona mau palena. Ua kaena ae o Farani i kona Benepate, a me ka haalulu ana o Europa a puni i ka wa a ia kanaka koa o na kaua he haneri i noho iho ai ma ka Noho Alii o Farani. Ua kaena hookahi ae ke aupuni o Roma i kona ikaika a me kona waiwai. Ua kaena o Amerika Huipuia i ka wa ona i oni ae ai no ke kuokoa, ua loaa iaia kona noho kaawale ana, a iloko o na makahiki i kaa hope aku nei, ua keehi ia ke kipi, a o ka hookauwa kuapaa ana aole ia e ola hou. Heaha ka kakou mea e kaena ae ai? E hai aku no au me ka oiaio, he mea no, no ka mea, iloko o na makahiki uuku mai ka wa i hiki mai ai ka malamalama o ka olelo a ke Akua ma ko kakou mau kapakai nei, ua kanuia ka laau o ka ike a me ka naauao, ua kokolo ke aa, ua laulaha na lala, a i keia manawa ka hoouna ia ne kona mau hua mawaena o na lahui naaupo o keia Moana Pakifika laula; ua mahuahua ae ke ai-ai o ko kakou malamalama i kela la i keia la, a ua hookano au i ka olelo ae ke lawe nei kakou i ke kulana ma waena o na lahui naauao a malamalama o ka honua nei. Ke kapanei au i keia, o ka nani oiaio o Hawaii nei.

No ke kinaina o ko’u manao e olelo ana au e haawi aku kakou i ko kakou aloha Iaia, i ka Lunakanawai o na mea a pau, no kona aloha ia kakou iloko o na hora o ka pilikia, a o ka pomaikai a me ka olioli.

“E Hoola mai ke Akua i Ka Moi me kona aloha mau loa.”

[For a translation of Lunalilo’s speech, click here.]

(Kuokoa, 8/5/1865, p. 2)

Ka Nupepa Kuokoa, Buke IV, Helu 31, Aoao 2. Augate 5, 1865.